شهر تفتتفت نام شهری در استان یزد می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - آب و هوا ۳ - اقتصاد شهر ۳.۱ - جمعیت ۴ - پیشینه تاریخی ۴.۱ - قدمت پیش از اسلام ۴.۲ - موقوفات و روحیه مذهبی ۴.۳ - قلعةالمجوس ۴.۴ - حضور شاه نعمت‌الله ولی ۴.۵ - دوره صفوی ۴.۶ - دوره قاجاریه ۴.۶.۱ - دوره آقامحمدخان ۴.۶.۲ - موقوفات دوره قاجار ۴.۷ - سخن اعتمادالسلطنه ۴.۸ - پایان سده سیزدهم ۴.۹ - اواخر دوره پهلوی ۵ - آثار تاریخی ۶ - عناوین مرتبط ۷ - فهرست منابع ۸ - پانویس ۹ - منبع ۱ - موقعیت جغرافیاییشهر تفت مرکز شهرستان تفت در °۵۴ و ´۱۲ طول شرقی و °۳۱ و ´۴۵ عرض شمالی و در ارتفاع ۵۵۵‘۱ متری از سطح دریا، [۱]
پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادیها و مکانهای مذهبی کشور، ج۱، ص۱۴۴، مشهد، ۱۳۶۷ش.
در ۲۳ کیلومتری جنوب غربی یزد [۲]
جعفری، عباس، دائرةالمعارف جغرافیایی ایران، ج۱، ص۲۹۳، تهران، ۱۳۷۹ش.
واقع است و رودخانه تفت از میان آن می‌گذرد و به سوی شهر یزد می‌رود. [۳]
فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور (یزد)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۶۹ش، ج ۸۳.
شهر تفت یکی از بزرگ‌ترین قطب‌های تولید انار و پرورش کرم ابریشم در استان یزد است و هلوی آن شهرت فراوانی دارد. [۴]
فرهنگ جغرافیایی آبادیهای استان یزد، ص۲۴۰، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۸۱ش.
بنابر سرشماری عمومی ۱۳۷۵ش، جمعیت این شهر بالغ بر ۱۰۰‘۱۵ نفر بوده است. [۵]
سرشماری عمومی نفوس و مسکن (۱۳۷۵ش)، نتایج تفصیلی استان یزد، ص۳۹، شهرستان تفت، مرکز آمار ایران، تهران، ۱۳۷۶ش.
این شهر در ارتفاع حدود ۵۵۰، ۱ متری، در حدود ۲۲ کیلومتری جنوب غربی شهر یزد، در دامنه شمالی توده کوهستانی شیرکوه، در دو قسمت انتهایی دره‌ای نسبتاً پهناور و سیلابی (در محل، معروف به «رود تفت») قرار دارد. شیب این دره از منتهی الیه جنوب غربی شهر تفت (در ارتفاع ۱۶۰۰ متری) به سمت شمال شرقی (ارتفاع در نزدیکی شهرک قدس: ۱۵۲۰ متر) کاهش می‌یابد. شهر تفت از شمال و شمال غربی با کوه‌های آقااعلا و بِن چادر و از جنوب و جنوب غربی با کوه‌های تفت/ تفته کوه و گلوبادام احاطه شده است. ۲ - آب و هوامیانگین دمای سالانه این شهر، ْ۵ر۱۶ است که در ارتفاعات، کمتر و به سوی بیابان‌ها بیشتر می‌شود. تفاوت میزان بارش و دما در فصل‌های چهارگانه سال زیاد است؛ میانگین دمای گرمترین ماه سال (تیر) ْ۴ر۲۹ و میانگین کم بارشترین ماه (تیر) حدود صفر میلیمتر و میانگین پر بارشترین ماه (فروردین) حدود ۳۴ میلیمتر و میانگین دمای سردترین ماه سال (دی) ْ۳ر۳ است. آب و هوای این شهر فقط در پنج ماه (آذر تا فروردین) به سبب بارندگی، مرطوب و در بقیه ماه‌ها خشک است. [۶]
مؤمنی و بهرام بیگی، مصطفی و هوشنگ، شهرستان تفت، ج۱، ص۳۸ـ۴۰.
جمع بارش سالانه حدود ۱۴۳ میلیمتر است. [۷]
مؤمنی و بهرام بیگی، مصطفی و هوشنگ، شهرستان تفت، ج۱، ص۴۲.
دو قسمت دره سیلابی تفت از جهت ویژگی‌های اقلیمی با یکدیگر تفاوت محسوسی دارند. قسمت جنوبی به سردسیر و قسمت شمالی آن به گرمسیر معروف است. همین تفاوت سبب شده است که میوه‌های قسمت گرمسیر حدود بیست روز زودتر از قسمت سردسیر برسد. [۸]
فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج۸۳، ص۲۷.
از جمله محلات قسمت سردسیر سَردِه، شوده علیا، شوده سفلا، بُرَّسه/ براسویه، حوض بلبل، خلف خانقاه، حاجی ابراهیمی، پاچنار، نظرکرده (نام دیگر این محله: ابوالحسنی)، دربندمیرزا یا باغ کوشک، باغ گلابدان علیا و باغ گلابدان سفلا و از جمله محلات قسمت گرمسیر سلطان آباد (ده نو)، گرمسیر، تَل مختار، باغ مورتین/ موردان، و باغ خندان است. ایجاد کوی آزادی و شهرک قدس در اراضیِ بایر به سمت شهر یزد در اوایل انقلاب اسلامی و ساخت و ساز شهری در حاشیه محلات، موجب رشد تدریجی شهر شده است. [۹]
افشار، ایرج، یادگارهای یزد، ج۱، ص۳۸۹ـ۴۰۱.
[۱۰]
فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج۸۳، ص۲۷.
۳ - اقتصاد شهراقتصاد شهر، از گذشته تاکنون، مبتنی بر باغداری بوده است. بیشتر محله‌های شهر تفت در باغ‌ها و کشتخوان‌ها محصورند و همین امر سبب شده که در طول تاریخ، در محلات مسلمان‌نشین، تأسیسات مذهبی و آب انبارها و حمام‌ها و قبرستان‌های درون محله‌ای مستقل پدید آید. فقط مسجد شاه ولی (امروزه مسجد امام)، واقع در مرکز شهر، به صورت میان محله‌ای عمل می‌کند. بخش‌های اقتصادی شهر در مکانهای مختلف قرار دارد. باغ‌ها و کشتخوان‌ها در اطراف محله‌ها قرار دارند و بازار در مرکز قدیمی شهر، بر سر راه یزد ـ ابرکوه ـ شیراز واقع است و محور اصلی ارتباط شهر تفت با مناطق روستایی یزد به شمار می‌آید. اداره‌ها و مدارس متوسطه نیز بیشتر در مرکز شهرند. فعالیت‌های صنعتی شهر تفت عبارت‌اند از: صنایع تولید موادغذایی و لوازم خانگی چوبی، کارگاه‌های تولید کفش و پوشاک و مصالح ساختمانی و فلزکاری. ۳.۱ - جمعیتدر سرشماری ۱۳۷۵ ش، جمعیت شهر تفت ۱۱۵، ۱۵ تن ذکر شده است. [۱۱]
مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۷۵، ج۱، ص۸۶.
تفت در ۱۳۳۱ ش شهر شد. [۱۲]
ایران، وزارت کشور، معاونت سیاسی، ص ۱۱۸.
۴ - پیشینه تاریخیاگرچه نام تفت در منابع تاریخی پیش از اسلام به چشم نمی‌خورد، اما از آثار بر جای مانده از دوران پیش از اسلام مانند قلعه پهلوان مادی (پهلوان بادی) در تفته کوه و همچنین دخمه‌ای که در نزدیکی کوه دخمه موجود است و توده استخوان‌های پوسیده و خاک شده موجود در این دخمه که هنوز به چشم می‌خورد و همچنین آتشکده‌هایی پابرجا، پیشینه این ناحیه را به دوران پیش از اسلام می‌رساند. [۱۳]
آیتی، عبدالحسین، تاریخ یزد، ص۵۲، یزد، ۱۳۱۷ش.
[۱۴]
سیرو، ماکسیم، «آتشگاه زردشتی شریف‌آباد»، آثار ایران، ص۸۹، ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم، مشهد، ۱۳۶۵ش.
تفت به سبب همجواری با یزد و نیز واقع شدن بر سر راه یزد به شیراز، همواره با یزد در پیوند بوده است. [۱۵]
سیرو، ماکسیم، «آتشگاه زردشتی شریف‌آباد»، آثار ایران، ص۸۹، ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم، مشهد، ۱۳۶۵ش.
[۱۶]
مؤمنی، مصطفی، «جایگاه وقف و وقفنامه»، مجموعه مقالات سمینار جغرافی، شم ۳، ص۳۸، به کوشش پاپلی یزدی، مشهد، ۱۳۶۵ش.
درباره وجه تسمیه تفت دو نظر وجود دارد: یکی وجود کوه تفت در جنوب شهر که بر اثر تابش آفتاب بشدت داغ و سوزان (تفتیده) می شده است و دیگری به اعتبار نام «تفت» که به سبد یا طَبَقی اطلاق می‌شد که اهالی میوه باغ‌هایشان را در آن می‌ریختند. [۱۷]
فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج۸۳، ص۲۶.
تفت را «ارمْ تمثال»، «باغ همیشه بهار»، «خانه انگور»، با هوایی در غایتِ اعتدال و باغ‌های نیکو و مردمی توانا و دانا وصف کرده اند. [۱۸]
کاتب یزدی، احمدبن حسین، تاریخ جدید یزد، ج۱، ص۲۱۵.
[۱۹]
بافقی، محمد مفیدبن محمود، جامع مفیدی، ج۳، ص۶۸۲ـ۶۸۴.
۴.۱ - قدمت پیش از اسلامبرخی آثار به جا مانده در ناحیه تفت، نشانه مسکون بودن آنجا در دوره پیش از اسلام است. دست کم تا اوایل قرن هشتم، در منابع درباره شهر کنونی تفت مطلبی نیامده، اما در آبادیهای شهرستان تفت سنگ قبرهایی وجود دارد که نشان می‌دهد این ناحیه در سده پنجم مسکون بوده است، از جمله سنگ قبرهایی در امام‌زاده سیدابراهیم در آبادی گاریز / کاریز متعلق به ۴۷۳، سنگ قبرهایی در شواز متعلق به ۵۵۵، و در قبرستان کهنه آبادی توران (منسوب به توران دخت ساسانی) متعلق به سده‌های پنجم تا نهم. [۲۰]
افشار، ایرج، یادگارهای یزد، ج۱، ص۲۷۲ـ ۲۹۸.
نام قریه تفت نخستین بار در وقفنامه رَبع رشیدی (متعلق به ۷۰۹) آمده است. [۲۱]
رشیدالدین، فضل اللّه، وقفنامه ربع رشیدی، ج۱، ص۵۵.
۴.۲ - موقوفات و روحیه مذهبیاز ویژگی‌های مهم این شهر موقوفات فراوان و وجود روحیه مذهبی مردم است. درآمدهای حاصل از وقف باغ‌ها و واحدهای صنفی شهر، صرف تأمین هزینه‌های مساجد و حسینیه‌ها (در ماه‌های محرّم و رمضان) و نیز تأسیسات رفاهی مانند آب انبارها و حمام‌ها می‌شود. ۴.۳ - قلعةالمجوسجغرافیانویسان اسلامی در سده‌های ۳ و ۴ق از تفت با نام قلعه و یا قلعةالمجوس از توابع کوره استخر یاد کرده‌اند و فاصله آن را تا شهر کثه در حومه یزد، ۵ تا ۶ فرسخ (یک مرحله) ذکر کرده‌اند. به نوشته اصطخری قلعةالمجوس دهی آباد و سرسبز با باغ‌های میوه فراوان بوده که محصولات آن به دیگر نقاط ارسال می‌شده است. همچنین در نزدیکی آن معدن سربی که از آن بهره‌برداری می‌کردند وجود داشته است. از این قلعه رودی می‌گذشته که به کثه می‌رفته، و زمین‌های کشاورزی و باغ‌های آنجا را آبیاری می‌کرده است. این اشاره اصطخری درباره سرچشمه گرفتن رودخانه‌ای که به جانب یزد جاری بوده، منطبق با توصیفات منابع تاریخی متأخرتری است که به «آب تفت» اشاره کرده‌اند. [۲۷]
کاتب، احمد، تاریخ جدید یزد، ص۲۱۴-۲۱۵، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۵ش.
[۲۸]
حسینی یزدی، رکن‌الدین، جامع الخیرات، ج۱، ص۱۵، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه و ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۱ش.
[۲۹]
حسینی یزدی، رکن‌الدین، جامع الخیرات، ج۱، ص۱۹، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه و ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۱ش.
[۳۰]
جعفری، جعفر، تاریخ یزد، ص۵۱، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۳ش.
[۳۱]
جعفری، جعفر، تاریخ یزد، ص۵۸، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۳ش.
[۳۲]
پویا، عبدالعظیم، زندان سکندر از نگاهی دیگر، ج۱، ص۴۰، یزد، ۱۳۶۸ش.
در تاریخ یزد آب تفت همیشه زبان‌زد بوده است و اکنون نیز در یزد کوچه‌ای به نام «آب تفت» وجود دارد. [۳۳]
پویا، عبدالعظیم، زندان سکندر از نگاهی دیگر، ج۱، ص۴۰، یزد، ۱۳۶۸ش.
[۳۴]
فرهنگ جغرافیایی آبادیهای استان یزد، ۱۳۷۵ش ص۲۴۰، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۸۱ش.
ظاهراً نام تفت نخستین‌بار در منابع تاریخی سده ۸ق در ذیل وقایع تاریخی سلسله آل مظفر (حک ۷۱۸-۷۹۵ق) و دولت گورکانیان آمده است. باتوجه به ویرانی‌هایی که درنتیجه حملات مغولان در ولایات یزد به وجود آمده بود، [۳۵]
رشیدالدین، فضل‌الله، جامع التواریخ، ج۲، ص۱۰۲۹، به کوشش بهمن کریمی، تهران، ۱۳۳۸ش.
[۳۶]
پتروشفسکی، ا پ، کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران عهد مغول، ج۱، ص۱۳۵، ترجمه کریم کشاورز، تهران، ۱۳۴۴ش.
می‌بایستی قلعةالمجوس یا همان قلعه گوری (گبری) ویران گردیده، و در دوران حکومت آل مظفر شهر تفت جایگزین قلعةالمجوس شده باشد. [۳۷]
کاتب، احمد، تاریخ جدید یزد، ص۸۷، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۵ش.
[۳۸]
کاتب، احمد، تاریخ جدید یزد، ص ۲۱۹، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۵ش.
[۳۹]
جعفری، جعفر، تاریخ یزد، ص۲۱، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۳ش.
[۴۰]
مستوفی بافقی، محمد مفید، جامع مفیدی، ج۳، ص۷۲۰، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۰ش.
[۴۱]
افشار، ایرج، یادگارهای یزد، ج۱، ص۴۲۴، تهران، ۱۳۴۸ش.
با فروپاشی سلسله آل مظفر به دست امیرتیمور گورکانی، ناحیه تفت در زمره قلمرو تیموریان قرار گرفت و به سبب واقع بودن بر سر راه ارتباطی یزد به شیراز از آسیب‌های ناشی از لشکرکشی‌های امرای تیموری مصون نماند. [۴۲]
حافظ ابرو، عبدالله، جغرافیا، ج۲، ص۳۱۵، به کوشش صادق سجادی، تهران، ۱۳۷۸ش.
[۴۳]
حافظ ابرو، عبدالله، جغرافیا، ج۲، ص۳۲۱، به کوشش صادق سجادی، تهران، ۱۳۷۸ش.
[۴۴]
حافظ ابرو، عبدالله، جغرافیا، ج۲، ص۳۲۵، به کوشش صادق سجادی، تهران، ۱۳۷۸ش.
۴.۴ - حضور شاه نعمت‌الله ولیدر قرن نهم، تفت بسیار آباد و دارای دو محله گرمسیر (جانب شمالی رود تفت) و سردسیر (جانب جنوبی آن) بود و میوه‌های بسیار، بویژه انگور، کوشکی عالی و یک خانقاه داشت. آب رود تفت بهترین آب یزد به شمار می‌رفت. [۴۵]
کاتب یزدی، احمدبن حسین، تاریخ جدید یزد، ج۱، ص۲۱۴ـ ۲۱۸.
[۴۶]
جعفری، جعفربن جعفر، تاریخ یزد، ج۱، ص۱۷۷ـ ۱۷۸.
مالکیت تفت در این سده به صورت سیورغال (زمینی که سلطان به تابعان خود واگذار می‌کرد تا آنان به صورت موروثی از مازاد محصول آن استفاده کنند) بود و شاه نعمت اللّه ولی، پس از آن‌که مالکیت تفت به وی واگذار شد، در ۸۲۱ خانقاه تفت را بنا کرد. [۴۷]
کاتب یزدی، احمدبن حسین، تاریخ جدید یزد، ج۱، ص۲۱۶ـ۲۱۷.
در سده ۹ق با سکونت شاه نعمت‌الله ولی در تفت و ساختن خانقاهی در آنجا، تفت رو به رونق و شکوفایی نهاد. [۴۸]
نوربخش، جواد، زندگی و آثار شاه نعمت‌الله ولی و فرزندان او، تهران، ۱۳۳۷ش.
در سال‌هایی که شاه نعمت‌الله در تفت اقامت داشت. سلیمان اسکندر بن میرزاعمر شیخ بن امیرتیمور (حک ۸۱۲-۸۱۷ق) که بر فارس و یزد و اصفهان حکومت داشت، به واسطه ارادتش به شاه نعمت الله مالیات ۴ سال تفت و توابع آن را به وی بخشید تا با آن وجوهات خانقاهی احداث کند. [۴۹]
نوربخش، جواد، زندگی و آثار شاه نعمت‌الله ولی و فرزندان او، تهران، ۱۳۳۷ش.
[۵۰]
مجموعه در ترجمه احوال شاه نعمت‌الله ولی کرمانی، به کوشش ژان اوبن، ج۱، ص۴۸، تهران، ۱۳۳۵ش.
احداث خانقاه و حضور شاه نعمت‌الله در تفت بر اهمیت این شهر افزود، به‌طوری‌که بزرگان از اطراف و اکناف برای دیدار وی به تفت می‌آمدند. [۵۱]
کاتب، احمد، تاریخ جدید یزد، ص۲۱۶، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۵ش.
[۵۲]
نوربخش، جواد، زندگی و آثار شاه نعمت‌الله ولی و فرزندان او، تهران، ۱۳۳۷ش.
[۵۳]
مستوفی بافقی، محمد مفید، جامع مفیدی، ج۳، ص۲۹۸، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۰ش.
[۵۴]
مجموعه در ترجمه احوال شاه نعمت‌الله ولی کرمانی، به کوشش ژان اوبن، ج۱، ص۴۹، تهران، ۱۳۳۵ش.
چنانکه بعدها جمعی از نوادگان او تفت را مقر خود قرار دادند و شهر تفت به مهم‌ترین پایگاه سلسله نعمت‌اللهی بدل شد، [۵۵]
مجموعه در ترجمه احوال شاه نعمت‌الله ولی کرمانی، به کوشش ژان اوبن، تهران، ۱۳۳۵ش.
[۵۶]
مستوفی بافقی، محمد مفید، جامع مفیدی، ج۳، ص۴۹، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۰ش.
[۵۷]
مؤمنی، مصطفی، «جایگاه وقف و وقفنامه»، مجموعه مقالات سمینار جغرافی، شم ۳، ص۴۸، به کوشش پاپلی یزدی، مشهد، ۱۳۶۵ش.
[۵۸]
افشار، ایرج، یادگارهای یزد، ج۱، ص۳۸۹، تهران، ۱۳۴۸ش.
[۵۹]
افشار، ایرج، یادگارهای یزد، ج۱، ص۴۱۲، تهران، ۱۳۴۸ش.
[۶۰]
افشار، ایرج، یادگارهای یزد، ج۱، ص۴۱۴، تهران، ۱۳۴۸ش.
پس از ایجاد خانقاه شاه‌نعمت‌الله ولی، تفت رو به گسترش نهاد، چنانکه در سده ۱۱ق مستوفی بافقی [۶۱]
مستوفی بافقی، محمد مفید، جامع مفیدی، ج۳، ص۶۸۳، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۰ش.
از دو محله سردسیر و گرمسیر که یکی در کوهپایه و دیگری در دشت واقع بوده، یاد می‌کند. در منابع تاریخی دوران صفویه از تفت چندان یاد نشده است، جز آن‌که در دوره استیلای اشرف افغان و به هنگام تسخیر یزد، مردمان قصبه تفت قتل عام شدند. [۶۲]
تشکری بافقی، علی‌اکبر، مشروطیت در یزد، ج۱، ص۱۶، یزد، ۱۳۷۷ش.
[۶۳]
نائینی، محمدجعفر، جامع جعفری، ج۱، ص۲۶۸، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۵۳ش.
۴.۵ - دوره صفویتفت در دوره صفوی (ح ۹۰۶ـ۱۱۳۵) نیز بسیار آباد بود، چنانکه در ۱۰۱۱/۱۶۰۲، هیئت اعزامی فیلیپ سوم، پادشاه اسپانیا، به ایران ــ که از شیراز به یزد می‌آمدند ــ از جایی عبور کردند که دوگوآ آن را «آتود» (ظاهراً همان تفت) نامیده و گفته است که یکی از زیباترین آبادیهای ایران و توقفگاه تابستانی یزدی‌های متمول است و آنان خانه‌های تفننی خود را در باغ‌های مجلل و پرمیوه آن ساخته‌اند. [۶۴]
گابریل، آلفونس، تحقیقات جغرافیائی راجع به ایران، ج۱، ص۱۳۵ـ۱۳۶.
۴.۶ - دوره قاجاریهتفت در دوره قاجاریه قصبه معتبری از توابع یزد بوده، و رودخانه‌ای آن را به دو بخش تقسیم می‌کرده است. در دو طرف این رودخانه باغ و بستان فراوانی وجود داشته، و دارای دو محله گرمسیر و سردسیر بوده است و آب زمین‌های کشاورزی آن علاوه بر آب رودخانه از کاریز نیز تأمین می‌شده، و از باغ‌های آن میوه‌های فراوانی به دست می‌آمده است. در محله سردسیر تفت چشمه آبی وجود داشته است که اهالی یزد برای درمان برخی از بیماری‌ها آن را مفید می‌دانسته‌اند. در تفت نوعی نمد تولید می‌شده که بسیار معروف بوده، و مانند آن در دیگر نقاط ایران یافت نمی‌شده است. چیت کرباسی که لباس رعیتی مهم تفت با آن تهیه می‌شده، معروف بوده است. در سده ۱۴ق حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ خانوار زردشتی در تفت زندگی می‌کرده‌اند. [۶۵]
اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآةالبلدان، ج۱، ص۷۵۳-۷۵۴، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۷ش.
که برای تمایز آنان از مسلمانان، لباس‌های مخصوصی می‌پوشیدند. [۶۶]
براون، ادوارد، یک سال در میان ایرانیان، ج۱، ص۳۲۵، ترجمه ذبیح‌الله منصوری، تهران، کانون معرفت.
در ۱۲۸۲ق/۱۸۶۵م به سبب شیوع آفت ابریشم در جنوب ایران و سرایت آن به تفت، صنایع ابریشم‌بافی که پیش از آن در این شهر رونق فراوان داشت، از بین رفت و جای آن را کشت تریاک گرفت به‌گونه‌ای که دو هزار من ابریشم تولیدی در ۱۲۶۷ق، در سال‌های بعد به ۶۰۰ من رسید. [۶۷]
تشکری بافقی، علی‌اکبر، مشروطیت در یزد، ج۱، ص۱۷۳، یزد، ۱۳۷۷ش.
[۶۸]
اشرف، احمد، موانع تاریخی رشد سرمایه‌داری در ایران دوره قاجاریه، ج۱، ص۹۲، تهران، ۱۳۵۹ش.
۴.۶.۱ - دوره آقامحمدخاناز اقدامات محمداسماعیل خان برای نظم امور در تفت، برمی آید که این قصبه در دوره آقامحمدخان قاجار (۱۲۱۰ـ ۱۲۱۱) مرکز اداری بوده و در تمام دوره قاجار (۱۲۱۰ـ۱۳۴۴) و مدتی پس از آن‌که منطقه شیرکوه به پیشکوه و میانکوه و پشتکوه تقسیم شد نیز مرکز پیشکوه به شمار می‌رفته است. [۶۹]
طرب نایینی، محمدجعفربن محمدحسین، جامع جعفری: تاریخ یزد در دوران ، ج۱، ص۵۸۱.
آبادانی قصبه تفت در این دوره، با وجود فعالیت‌های بسیار در پرورش کرم ابریشم و ابریشم بافی و تولید انواع صنایع دستی، به سبب باغداری و سرمایه‌گذاری یزدی‌ها برای حفر قنات (از جمله قنات‌های آب تفت و نصیری و سعدآباد) بوده است. [۷۰]
کاتب یزدی، احمدبن حسین، تاریخ جدید یزد، ج۱، ص۲۱۴ـ ۲۱۸.
[۷۱]
بافقی،محمد مفیدبن محمود، جامع مفیدی، ج۳، ص۶۸۵ـ ۶۸۸.
۴.۶.۲ - موقوفات دوره قاجاردر دوره قاجار، موقوفات تفت و پیرامون آن تأثیر بسیاری در توسعه این قصبه داشت. این موقوفات تا ۱۲۷۵، شامل باغ‌های میوه و آب قنات‌ها بویژه در محله‌های قدیمی، مانند حوض بلبل و سرده و احمدآباد و گرمسیر و سلطان آباد، بود. [۷۲]
طراز یزدی، عبدالوهاب بن عبدالکریم، کتابچه موقوفات یزد، ج۱، ص۹۵ـ۱۰۲.
موقوفات مهم تفت از دوره ناصرالدین شاه (۱۲۶۴ـ۱۳۱۳) تا پایان دوره قاجار، مشتمل بود بر موقوفه حاجی ابراهیمی و موقوفات حاجی جعفر و آقا مهدی مال امیری. [۷۳]
طراز یزدی، عبدالوهاب بن عبدالکریم، کتابچه موقوفات یزد، ج۱، ص۵۱ ـ ۵۵.
[۷۴]
طراز یزدی، عبدالوهاب بن عبدالکریم، کتابچه موقوفات یزد، ج۱، ص۹۵.
بررسی موقوفات از یک طرف، نشان دهنده سهم بیشتر یزدی‌ها نسبت به اهالی در موقوفات است و از طرف دیگر، نشان دهنده تغییرنکردن شکل ظاهری میدان و بازار شاه ولی و دکان‌های آن و نیز کاروانسراهای تفت از نیمه دوم سده سیزدهم تاکنون است.۴.۷ - سخن اعتمادالسلطنهاعتمادالسلطنه (متوفی ۱۳۱۳) [۷۵]
اعتمادالسلطنه، ج۱، ص۷۵۴.
نوشته است که به اعتقاد برخی، از تفتِ قدیم تنها یک پنجم باقی‌مانده است. در زمان او تفت قلعه‌ای مثلثی داشته که در هریک از اضلاع آن سه برج ساخته بودند. اعتمادالسلطنه [۷۶]
اعتمادالسلطنه، ج۱، ص۷۵۴.
درباره باغ‌های میوه تفت، بویژه انار، در محله گرمسیر و نمدمالی کم نظیر در محله سردسیر مطالبی ذکر کرده است. در حدود ۱۳۱۹، سرپرسی سایکس [۷۷]
سایکس، سرپرسی مولزورث، سفرنامه ژنرال سرپرسی سایکس، ج۱، ص۲۱۲.
نوشته است که تفت در مسیر شیراز ـ یزد قرار دارد و مرکز نمدمالی است.۴.۸ - پایان سده سیزدهمدر پایان سده سیزدهم، تفت قصبه‌ای معتبر و از توابع یزد بود و تقریباً هزار خانوار رعیت و حدود دویست سیصد خانوار زردشتی داشت. [۷۸]
اعتمادالسلطنه، ج۱، ص۷۵۳ـ۷۵۴.
به نوشته کیهان [۷۹]
کیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران، ج۲، ص۴۳۸.
در ۱۳۱۱ ش، بلوک پیشکوه و تفت با جمعیتی حدود ۸۱۰، ۱۳ تن (به مرکزیت تفت)، در شمالِ بلوکِ وسیعِ پشتکوه (به مرکزیت نیر) و در جنوبِ بلوکِ حومه قرار داشته است.۴.۹ - اواخر دوره پهلویدر اواخر دوره پهلوی ــ که موقوفات سهم مهمی در اقتصاد شهر داشت ــ موقوفات حاجی ابراهیمی (معروفترین موقوفه شهر) به همت متولی آن در قسمت مرکزی بازسازی شد. رزم آرا [۸۰]
رزم آرا، حسینعلی، فرهنگ جغرافیائی ایران (آبادیها)، ج۱۰، ص۵۰.
از تفت به عنوان قصبه‌ای با جمعیت ۱۱۶، ۷ تن یاد کرده است.۵ - آثار تاریخیآثار تاریخی تفت عبارت‌اند از: بقایای حسینیه‌ای احتمالاً متعلق به سده نهم؛ مسجد شاه ولی که به دستور خانش بیگم، دختر شاه طهماسب اول صفوی، در سده دهم بنا شده است؛ بازارخان و آب انبار بُرَّسه هر دو متعلق به سده دهم؛ باغ دیوان‌خانه و بقعه صفیه و بازار آقا در قسمت سردسیر و ویرانه‌های قلعه‌ای در محله گرمسیر، همگی متعلق به سده یازدهم؛ حسینیه غیاث آباد و عمارت محمدتقی خان در قسمت سردسیر، هر دو متعلق به سده دوازدهم؛ عمارت قدیمی هشتی در محله سلطان آباد و مسجد محله گرمسیر و آب انبار سرده و آسیاب محله در سلطان آباد و بنای «دودربِ باغ» در محله غیاث آباد، همگی متعلق به سده سیزدهم. قدمت برخی محله‌های شهر، از جمله سلطان آباد و محله باغ کوشک یا دربند میرزا، به دوره مظفریان (ح ۷۱۳ـ ۷۹۵) می رسد. این محله‌ها در گذشته از آبادیهای تفت بودند و امروزه از محله‌های قدیمی شهر به شمار می‌آیند. [۸۱]
کاتب یزدی، احمدبن حسین، تاریخ جدید یزد، ج۱، ص۸۷.
[۸۲]
بافقی، محمد مفیدبن محمود، جامع مفیدی، ج۳، ص۶۸۷ـ ۶۹۰.
[۸۳]
طرب نایینی، محمدجعفربن محمدحسین، جامع جعفری: تاریخ یزد در دوران نادری، ج۱، ص۳۸۱.
[۸۴]
ستوده، حسینقلی، تاریخ آل مظفر، ج۱، ص۲۸۳.
[۸۵]
افشار، ایرج، یادگارهای یزد، ج۱، ص۴۰۷.
[۸۶]
یزد نگین کویر: مجموعه اطلاعات و راهنمای سیاحتی، دفتر نخست، ج۱، ص۲۴۱ـ۲۴۳.
در این شهر آتشکده‌ها و درِ مهرهایی نیز وجود دارد، از جمله: در مهر محله سرده ــ که قدیمترین آنهاست ــ در مهر محله راحت آباد، و در مهر محله باباخندان. [۸۷]
افشار، ایرج، یادگارهای یزد، ج۲، ص۸۳۷ ـ ۸۳۸.
هزینه نگهداری آتشکده‌ها و برپایی جشن‌های زردشتیان تفت از گاهنبارهای آنان تأمین می‌شود.خانقاه یا بقعه شاه خلیل (ثانی) ــ از نوادگان شاه‌نعمت‌الله ولی ــ که مدفن او نیز هست. اصل این بنا مربع است با گنبد آجری و با رگه‌های آجر لعاب‌دار سبز و سیاه. در این مکان ۹ سنگ قبر دیده می‌شود که بر روی یکی از آن‌ها تاریخ ۸۴۸ق خوانده می‌شود. [۸۸]
افشار، ایرج، یادگارهای یزد، ج۱، ص۴۱۱، تهران، ۱۳۴۸ش.
[۸۹]
افشار، ایرج، یادگارهای یزد، ج۱، ص۴۱۴، تهران، ۱۳۴۸ش.
مسجد شاه ولی که به گفته مشکوتی [۹۰]
مشکوٰتی، نصرت‌الله، بناهای تاریخی و فهرست اماکن باستانی ایران، ج۱، ص۷۸، تهران، ۱۳۴۹ش.
بنای آن متعلق به ۷۰۰ق است. اهمیت این مسجد بیشتر از جهت گنبد و مقصوره آن است که می‌توان ساختمان گنبد مسجدکبود در تبریز و شیخ لطف‌الله در اصفهان را تقلیدی از این بنا دانست. بر روی یک قطعه زیلوی بزرگ قدیمی که در این مسجد نگهداری می‌شود، عبارتی بافته شده است که سال ۹۶۳ق را نشان می‌دهد و می‌بایستی در این سال وقف مسجدجامع شده باشد. [۹۱]
افشار، ایرج، یادگارهای یزد، ج۱، ص۴۲۰، تهران، ۱۳۴۸ش.
[۹۲]
دایرةالمعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی، مساجد تاریخی، ج۳، ص۲۶۵، به کوشش محمدمهدی عقابی، تهران، ۱۳۷۸ش.
۶ - عناوین مرتبطاستان یزد، شهرستان تفت. ۷ - فهرست منابع(۱) آیتی، عبدالحسین، تاریخ یزد، یزد، ۱۳۱۷ش. (۲) ابن حوقل، محمد، صورةالارض، به کوشش کرامرس، لیدن، ۱۹۳۸م. (۳) ابن خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۳۰۶ق/۱۸۸۹م. (۴) اشرف، احمد، موانع تاریخی رشد سرمایه‌داری در ایران دوره قاجاریه، تهران، ۱۳۵۹ش. (۵) اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۸۷۰م. (۶) اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآةالبلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، ۱۳۶۷ش. (۷) افشار، ایرج، یادگارهای یزد، تهران، ۱۳۴۸ش. (۸) افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، ۱۳۷۳ش. (۹) براون، ادوارد، یک سال در میان ایرانیان، ترجمه ذبیح‌الله منصوری، تهران، کانون معرفت. (۱۰) پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادیها و مکانهای مذهبی کشور، مشهد، ۱۳۶۷ش. (۱۱) پتروشفسکی، ا پ، کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران عهد مغول، ترجمه کریم کشاورز، تهران، ۱۳۴۴ش. (۱۲) پویا، عبدالعظیم، زندان سکندر از نگاهی دیگر، یزد، ۱۳۶۸ش. (۱۳) تشکری بافقی، علی‌اکبر، مشروطیت در یزد، یزد، ۱۳۷۷ش. (۱۴) جعفری، جعفر، تاریخ یزد، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۳ش. (۱۵) حافظ ابرو، عبدالله، جغرافیا، به کوشش صادق سجادی، تهران، ۱۳۷۸ش. (۱۶) حسینی یزدی، رکن‌الدین، جامع الخیرات، به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه و ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۱ش. (۱۷) دایرةالمعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی (مساجد تاریخی)، به کوشش محمدمهدی عقابی، تهران، ۱۳۷۸ش. (۱۸) رشیدالدین، فضل‌الله، جامع التواریخ، به کوشش بهمن کریمی، تهران، ۱۳۳۸ش. (۱۹) سرشماری عمومی نفوس و مسکن (۱۳۷۵ش)، نتایج تفصیلی، استان یزد، شهرستان تفت، مرکز آمار ایران، تهران، ۱۳۷۶ش. (۲۰) سیرو، ماکسیم، آتشگاه زردشتی شریف‌آباد، آثار ایران، ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم، مشهد، ۱۳۶۵ش. (۲۱) فرهنگ جغرافیایی آبادیهای استان یزد، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، ۱۳۸۱ش. (۲۲) کاتب یزدی، احمد، تاریخ جدید یزد، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۵ش. (۲۳) مجموعه در ترجمه احوال شاه نعمت‌الله ولی کرمانی، به کوشش ژان اوبن، تهران، ۱۳۳۵ش. (۲۴) مستوفی بافقی، محمد مفید، جامع مفیدی، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۰ش. (۲۵) مشکوتی، نصرت‌الله، بناهای تاریخی و فهرست اماکن باستانی ایران، تهران، ۱۳۴۹ش. (۲۶) مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، لیدن، ۱۹۰۶م. (۲۷) مؤمنی، مصطفی، جایگاه وقف و وقفنامه، مجموعه مقالات سمینار جغرافی، شم ۳، به کوشش پاپلی یزدی، مشهد، ۱۳۶۵ش. (۲۸) نائینی، محمدجعفر، جامع جعفری، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۵۳ش. (۲۹) نشریه عناصر و واحدهای تقسیمات کشور، وزارت کشور، تهران، ۱۳۸۴ش. (۳۰) نوربخش، جواد، زندگی و آثار شاه نعمت‌الله ولی و فرزندان او، تهران، ۱۳۳۷ش. (۳۱) جعفری، عباس، دائرةالمعارف جغرافیایی ایران، تهران، ۱۳۷۹ش. (۳۲) ایران وزارت کشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران. (۳۳) ایران وزارت کشور اداره کل آمار و ثبت احوال، کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور. (۳۴) ایران وزارت کشور معاونت برنامه ریزی و خدمات مدیریت دفتر تقسیمات کشوری، اجرای قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری. (۳۵) ایران وزارت کشور معاونت سیاسی دفتر تقسیمات کشوری، نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن. (۳۶) بافقی، محمد مفید، جامع مفیدی. (۳۷) رزم آرا، حسینعلی، فرهنگ جغرافیائی ایران (آبادیها). (۳۸) مولزورث سایکس، سرپرسی، سفرنامه ژنرال سرپرسی سایکس. (۳۹) ستوده، حسینقلی، تاریخ آل مظفر. (۴۰) طراز یزدی، عبدالوهاب بن عبدالکریم، کتابچه موقوفات یزد. (۴۱) کیهان، مسعود، جغرافیای مفصل ایران. (۴۲) گابریل، آلفونس، تحقیقات جغرافیائی راجع به ایران، ترجمه فتحعلی خواجه نوری. (۴۳) مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۷۵. (۴۴) مؤمنی، مصطفی و بهرام بیگی، هوشنگ، شهرستان تفت. (۴۵) نقشه تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران، مقیاس ۰۰۰، ۵۰۰، ۲:۱. (۴۶) یزد نگین کویر: مجموعه اطلاعات و راهنمای سیاحتی، دفتر نخست. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تفت»، شماره۳۶۶۹. دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «شهر تفت»، شماره۶۰۱۰. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی | مقالات دانشنامه جهان اسلام
|